Tegenspraak

4 november 2024
“Nou, nee, minister.”
Mark Frequin schrijft in de zomer van 2024 in de Volkskrant over het belang van tegenspraak. Lees vooral, wij halen eruit: Het is verschrikkelijk belangrijk. Juist nu. Een club ministers zonder politieke bestuurservaring en ministerie-kennis snakt naar kundige ondersteuning van hun ambtenaren. Naar advies gestoeld op ervaring, kennis en feiten.
Ministers vertegenwoordigen de visie, hun ambtenaren de uitvoering. De een droomt, de ander realiseert. Maar om een droom te verwezenlijken, of een nachtmerrie te ontvluchten, moet je wakker worden. Moet een ambtenaar (eigenlijk ieder mens) zich kunnen uitspreken. Juist als een ander de touwtjes in handen heeft.
“Het, euhm, is, zegmaar…-”
Jochem:
“Klakkeloos ja-geknik is net zo constructief als domweg zwijgen.”
Dat is niet zo eenvoudig. Hiërarchie werkt vaak beklemmend: tegenspraak gaat per definitie over je uitspreken tegen je meerdere. Bovendien kan je carrière op het spel staan. Stelling nemen is spannend, al helemaal als je met naam en toenaam in (sociale) media belandt. En, heb je wel gelijk? Trap je niet te veel op de rem? Moet je er niet op vertrouwen dat de hoogste post in jouw organisatie weet waar hij/zij het over heeft?
Er zijn zat redenen om je mond te houden. En de helft van die redenen is misschien nog wel terecht ook. Maar als de reden is dat je niet weet hoe je een leidinggevende kunt aanspreken, is daar wat aan te doen.
“Niet eenvoudig.”


Er gebeurt een hoop met de kwaliteit van je boodschap onder druk. Stamelen, kleiner maken, wolliger formuleren. Twee uitdagingen springen er uit:
1 – Hoe zorg ik dat ik duidelijk ben zonder de relatie op het spel te zetten?
Waarbij de meeste mensen meer moeite hebben met duidelijkheid dan met de relatie. In andere woorden: mensen zijn eerder te voorzichtig dan te duidelijk. Wat vaak gebeurt is dat een ongetrainde gesprekspartner in toon meekleurt met de inhoud of vice versa. Een kritische inhoud op een kritische (harde) toon stellen. Of juist de inhoud heel voorzichtig formuleren (“Ik denk, misschien, een beetje, zegmaar, dat het wellicht niet helemaal klopt wat u zegt”) uit angst (terecht!) te bekritiseren. Het leren effectief aansturen van de vorm die past bij je inhoud geeft enorm veel ruimte in de mogelijkheden die je hebt jezelf uit te spreken.
2 – Hoe box ik verbaal op tegen mensen in hogere posities met meer invloed?
Als ze je niet uit laten praten. Als ze eigenlijk al te laat zijn voor een andere afspraak. Als ze ‘geen zin hebben in het zoveelste bureaucratische obstakel.’ Als ze gewoonweg niet luisteren.
Dan moet je sterk in je schoenen staan. Je niet laten ontmoedigen door de kwaliteit van het gesprek (daar heb je geen controle over) maar je richten op de kwaliteit van jouw aandeel. De juiste hoeveelheid ruimte innemen, goed contact maken, regie houden (ondanks dat de leiding waarschijnlijk bij de ander ligt) en je boodschap vakkundig brengen. Makkelijker gezegd dan gedaan, maar als je daarop kunt vertrouwen sta je twee keer zo sterk.
“Maar het is wel belangrijk dat u dit weet.”
Tegenspraak is in elke organisatie hard nodig. Leiders ontvangen maar een klein deel van de informatie over welke problemen er spelen in de uitvoering. Ramingen lopen tussen de 4% en 15% van wat er daadwerkelijk speelt in de organisatie. Juist bij ministeries – waar in sommige gevallen 30.000 mensen en tientallen uitvoeringsorganisaties onder vallen – is tegenspraak daarom essentieel. Zonder tegenspraak vervalt beleid al snel in onrealistische, onhaalbare plannen die de samenleving veel geld kosten en soms zelfs schade aanrichten. Ambtenaren hebben de kennis en ervaring om deze plannen op waarde te schatten. Alleen als ze die niet delen, omdat ze niet weten hoe tegenspraak te bieden, kost dat de samenleving, de politiek en de ambtenaar onnodig veel. Daarom is het van groot belang om ambtenaren te helpen de competenties te ontwikkelen voor tegenspraak.
Voor de JenV Academie van het Ministerie van Justitie & Veiligheid verzorgen wij met PresentU de module ‘Spreken als er iets op het spel staat’ en ‘Beleid spreekt niet voor zich’ waar we met (beleids)ambtenaren werken aan hun competenties om tegenspraak te bieden. Zodat áls het nodig en terecht is, ze weten hoe ze het moeten aanpakken. Werk je ook bij een ministerie en wil je hier meer over weten? Neem je dan contact met ons op?